Η Σύμβαση της Λωζάνης αποτέλεσε μια ρύθμιση πρωτοφανή στις
διεθνείς σχέσεις. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία η διεθνής
κοινότητα αποδέχθηκε και επέβαλε την υποχρεωτική ανταλλαγή εκα-τομμυρίων
ανθρώπων, πληθυσμών όχι κάποιων συγκεκριμένων περιοχών αλλά ολόκληρων
χωρών. Κατ’ εφαρμογή της Σύμβασης, περίπου δύο ε-κατομμύρια άνθρωποι,
Έλληνες ορθόδοξοι της Μικράς Ασίας και Ανα-τολικής Θράκης και Τούρκοι
μουσουλμάνοι της ηπειρωτικής και νησιω-τικής Ελλάδας, ξεριζώθηκαν
οριστικά και αμετάκλητα από τις προαιώνι-ες εστίες τους και μεταφέρθηκαν
αναγκαστικά σε μια νέα, άγνωστη πα-τρίδα. Από τη ρύθμιση εξαιρέθηκαν οι
Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης και οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
Αυτή η ανταλλαγή και μετα-κίνηση των πληθυσμών «αποτέλεσε για την εποχή
της έναν μεγάλο νεωτε-ρισμό, ένα φαινόμενο κοσμοϊστορικό, ένα γεγονός
δίχως προηγούμενο στην ιστορία των μεταναστεύσεων των λαών», όπως έγραψε
λίγα χρόνια μετά ο Αλέξανδρος Πάλλης.
Αναμφίβολα μετά την τραγική έκβαση του Μικρασιατικού Πολέμου και τον
άμεσο ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου από τα μικρασιατικά παράλια, την
Ανατολική Θράκη και περιοχές του Πόντου, η ανταλλαγή των πληθυσμών
φαινόταν ως λύση αναπόφευκτη. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι από το
Σεπτέμβριο της Μικρασιατικής Καταστροφής μέχρι το Νοέμβριο της
Συνδιάσκεψης πάνω από ένα εκατομμύριο Έλληνες της Ανατολής είχαν ήδη
εκπατρισθεί και ο επαναπατρισμός τους ήταν μάλ-λον ανέφικτος. Κατά
συνέπεια για την ελληνική πλευρά μια συμφωνία για την ανταλλαγή των
πληθυσμών θα ήταν η απλή επισημοποίηση μιας πραγματικότητας που σε
μεγάλο βαθμό είχε ήδη συντελεστεί και που ή-ταν αναπότρεπτη. Όπως έλεγε
τότε ο Βενιζέλος, «το Σύμφωνον της Λωζάνης στην ουσία δεν αποτελεί
σύμφωνον για την ανταλλαγή ελληνικών και μουσουλμανικών πληθυσμών και
των περιουσιών τους, αλλά μόνον ένα σύμφωνο για την αποχώρηση του
μουσουλμανικού πληθυσμού από την Ελλάδα μετά την εκδίωξη των Ελλήνων
από την Τουρκία. Αυτή είναι η πραγ-ματικότητα».Ο Βενιζέλος, που ζούσε αυτοεξόριστος στο Παρίσι και «επιστρατεύτηκε»
από την επαναστατική κυβέρνηση για να περισώσει ό,τι ήταν δυ-νατό,
έβλεπε την ανταλλαγή των πληθυσμών ως ρύθμιση ρεαλιστική αλλά και
συμφέρουσα για την Ελλάδα. Συμφέρουσα, επειδή αφορούσε πε-ρίπου 200.000
Έλληνες που είχαν απομείνει κυρίως στον Πόντο και την Καππαδοκία και
400.000 Τούρκους μουσουλμάνους της Ελλάδας. Με τη μετακίνηση του
μουσουλμανικού πληθυσμού προς την Τουρκία η Ελλάδα θα αποκτούσε χώρο
και περιουσιακά στοιχεία για την αποκατάσταση των προσφύγων, η συρροή
των οποίων απειλούσε ήδη τη χώρα με κοι-νωνική κατάρρευση.
[Από την εφημερίδα «Μνήμη», φ. 5 (Ιανουαρίου 2011)
